گواهی مبدا ، سندی است که اتاق بازرگانی هر کشور برای کالا های صادراتی تنظیم و برای هر مورد صادرات ، صادر می شود. این سند محل (کشور) ساخت کالا ی مورد نظر را گواهی می کند و جزء اسنادی است که خریدار برای ترخیص کالا از گمرک به آن نیاز دارد، لذا در موعد مقرر به همراه سایر اسناد برای خریدار ارسال می گردد.

اگرچه سابقه صدور گواهی مبدا به سال های بسيار دوری برمی گردد، اما صدور اين سند همراه با تاييد ساير اسناد صادراتی در سال ۱۹۲۳ ميلادی و در پی تشکيل کنوانسيون بين المللی ژنو با تدوين مقررات تسهيل تشريفات گمرکی رايج گرديد. بر اين اساس دولت ها مجاز به تشکيل سازمان های مناسبی در قلمرو ملی تحت حاکميت خود برای صدور گواهی مبدا شدند.

طبق بررسی‌های صورت گرفته متولی صدور گواهی مبدأ در کشور سه نهاد به شرح ذیل می‌باشند

• اتاق‌های بازرگانی و صنایع و معادن (مجموعا ۳۴ اتاق در سطح کشور)
• سازمان بنادر و دریانوردی/ مناطق ویژه اقتصادی (مجموعا ۱۹ منطقه ویژه اقتصادی در سطح کشور)
• سازمان مناطق آزاد (مجموعا ۶ منطقه آزاد در سطح کشور)

در ادامه نمونه فرم گواهی مبدا به همراه توضیح هر یک از قسمت های آن آورده شده است :

بر طبق ضوابطی که به منظور اجرای تعرفه گمرکی از لحاظ شرایط کلی یا هر اقدام مربوطه دیگری که برای مبادله کالا وضع می کنند، کشور مبداء کشوری است که کالا در آنجا تولید، ساخته یا پردازش شده باشد.

هدف

در این سند محدوده فرایند صدور گواهی مبدأ، مورد بررسی قرار می‌گیرد. از این رو در ابتدا انواع روش‌ها، فرم‌های گواهی مبدأ تشریح شده است. در بخش دوم به نیازمندی های ذی نفعان این فرآیند پرداخته شده است. در بخش سوم به تشریح قوانین و مقرارات مربوط به حوزه فرایند مورد بررسی اشاره شده و در نهایت نیز مدل داده‌ای پایه برای گواهی مبدأ ارائه شده است.

اهميت گواهی مبدا از نظر خريدار

از نظر خريدار که با فروشنده فاصله زیادی دارد، هرگاه در مورد کشور مبدا از نظر کيفيت و مشخصات کالا که اعتبار محل ساخت، برای او مهم باشد و بخواهد از اين بابت اطمينان حاصل نمايد، ترجيحا به گواهی مبدا که تحت ضوابطی خاص و با رعايت قواعد و اصولی که حاکم بر تعيين مبدا صحيح کالا است و به وسیله اشخاص ذی صلاح صادر و تصديق می شود بيشتر از هر چيزی بها می دهد.

اهميت گواهی مبدا از لحاظ مقامات کشور مقصد

مقامات کشور مقصد نظير بانک ها، وزارت خانه های صنعتی، کشاورزی، بهداری، دانشگاهی و مراکز تحقيقاتی و پژوهشی هر کدام می توانند در رابطه با مبدا خاص مورد نظر، ارائه گواهی مبدا را خواستار شوند.

در اين ميان، طبق معمول و بيشتر از همه گمرک و در مواردی وزارت خانه های صنعتی و بانک ها به گواهی مبدا و ارائه آن توسط وارد کننده اهميت می دهند و برای سازمان های مذکور دارای اهميت است و برای سازمان های مذکور ( به لحاظ کیفیت کالا ، تعرفه های ترجیحی ، قراردادهای تهاتری و پایاپای و علائم تجاری و ممنوعیت ها و محدودیت ها به اعتبار کشور مبداء ) حائز اهمیت است.

مدارک مورد نياز برای صدور گواهی مبدا

1. تصويری از پروانه گمرکی
2. تصويری از بارنامه حمل
3. تصويری از کارت بازرگانی
4. فرم گواهی مبدا تايپ شده به زبان انگليسی بدون خط خوردگی
5. فيش بانکی هزينه صدور گواهی مبدا

در چه مواردی واحد صدور گواهی مبدا، اصل پروانه گمرکی را مطالبه می نمايد

در مورد صادرات فرش ها و گليم های دستبافت ارائه اصل پروانه گمرکی جهت رويت الزامی است و همچنين در مواردی که به دلايلی مراجع صادر کننده گواهی مبدا در مورد اصالت تصوير پروانه گمرکی شک داشته باشند، می توانند اصل پروانه گمرکی يا بارنامه حمل را مطالبه نمايند.

مندرجات گواهي مبدا

• مشخصات فرستنده يا صادر کننده کالا بر اساس بارنامه حمل و پروانه گمرکی
• مشخصات گيرنده کالا بر اساس بارنامه حمل
• کشور سازنده بر اساس مندرجات پروانه گمرکی
• مشخصات وسيله حمل بر اساس بارنامه حمل
• مشخصات محموله و کالا بر اساس پروانه گمرکی و بارنامه حمل
• وزن با ظرف و تعداد و نوع بسته بندی کالا
• امضای گواهی مبدا توسط صادر کننده کالا
• امضای گواهی مبدا توسط مرجع صادر کننده گواهی مبدا

گواهی مبدا به چند شکل صادر می شود ( انواع گواهی مبداء )

سه مرجع کلی برای صدور گواهی مبدأ وجود دارد که هریک فرایند و فرم خاص خود را دارند. در ادامه انواع فرم‌ها و اسنادی که توسط سه نهاد مذکور به عنوان گواهی مبدأ مورد استفاده قرار می‌گیرد، تشریح شده است.

• اتاق های بازرگانی و صنایع و معادن

در اتاق‌های بازرگانی و صنایع و معادن دو فرم به شرح ذیل مورد استفاده قرار می‌گیرد:

• فرم های a يا (gsp (generalized system of preferences (۶برگی)

فرم A یا GSP (GENERALIZED SYSTEM OF PREFERENCES) مطابق با استاندارد ICC [1] بوده و توسط اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران تکثیر و در اختیار سایر اتاق‌ها قرار می‌گیرد. صفحات اول و دوم این فرم در شکل‌های ۲ تا ۴ نمایش داده شده است. محتوای بقیه صفحات همانند صفحه دوم می‌باشد ولی رنگ آن ها متفاوت است. این فرم برای صادرات به کشورهای اروپايی و آمريکايی و اقيانوسيه و ژاپن، ترکيه، روسيه، قزاقستان، قرقیزستان، اوکراين و بلاروس مورد استفاده قرار می گيرد.

[۱] . International Chamber of Commerce

• فرم سه برگی (سفید)

برای کشورهای آسيايی و آفريقايی مورد استفاده قرار می گيرد.

• سازمان بنادر و دریانوردی / مناطق ویژه اقتصادی

مطابق مفاد مندرج در تبصره ماده ۱۰ قانون تشکیل و اداره مناطق ویژه اقتصادی، مقام مجاز جهت صدور گواهی مبداء مدیریت منطقه است که حسب درخواست متقاضی برای کالا هایی که از منطقه خارج می‌شوند، این سند صادر می‌گردد.

• سازمان مناطق آزاد تجاری صنعتی

سه منطقه آزاد  تجاري- صنعتي کيش، قشم و چابهار بر اساس تبصره ۱۹ قانون برنامه اول توسعه، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي جمهوري اسلامي ايران به ترتيب در سال‌هاي ۱۳۶۸، ۱۳۶۹ و ۱۳۷۰ بدون برخورداري از قانوني مشخص فعاليت خود را آغاز نمودند. سه منطقه آزاد دیگر اروند، ارس و انزلي طی مصوبه جلسه ۲/۶/۱۳۸۲ مجلس شورای اسلامی تایید و در سال ۸۲ تا ۸۳ تشکیل شد.

مطابق با ماده ۶ مقررات صادرات، واردات و امور گمركي مناطق آزاد تجاري – صنعتي جمهوري اسلامي ايران، سازمان مجاز است با رعايت مقررات مربوط نسبت به صدور گواهي مبدأ براي كالا هايي كه از منطقه خارج مي ‏شود، اقدام نمايد. مراجع رسمي ذيربط در داخل كشور موظف هستند گواهي مبدأ صادره را بپذيرند.

با توجه به محدوده پروژه پایلوت سیستم پنجره واحد صادرات فرش، سند گواهی مبدأ مناطق آزاد تجاری در این سند مورد بررسی قرار نمی‌گیرد.

ذینفعان

در حوزه فرآیند صدور گواهی مبدأ دو ذینفع اصلی وجود دارد:

• صادر‌کننده سند گواهی مبدأ
• فروشنده کالا در کشور مبدأ (صادرکننده)

علاوه بر دو ذینفع اصلی، ذینفعان دیگری نیز از سند گواهی‌مبدأ و فرآیند صدور و مبادله آن متاثر می‌شوند

• گمرک کشور مقصد
• خریدار کالا در کشور مقصد ( واردکننده )

هر کدام از این ذینفعان بر اساس نقش خود، مسئول انجام فعالیت‌های مختلفی هستند. در جدول زیر شرح فعالیت‌های هر ذینفع بر اساس جایگاه شان در فرآیند صدور و تبادل گواهی مبدأ ارائه شده است.

تعریف فرآیند اطلاعات

فرآیند صدور گواهی مبدأ شامل تبادل اطلاعات میان صادرکننده کالا (فروشنده) و صادرکننده سند گواهی مبدأ است.

سامانه یکپارچه گواهی مبدا

این سامانه یکی از زیرسیستم های سامانه کارت بازرگانی هوشمند می باشد و در حال حاضر اکثر شهرهای مختلف کشور به آن وصل شده اند.

مراحل دریافت گواهی مبدا

 با مراجعه به سایت سامانه یکپارچه کارت بازرگانی هوشمند که سامانه ای با طراحی یکپارچه برای موارد مربوط به کارت بازرگانی است، یکی از دو روش ورود به سامانه را انتخاب و وارد سامانه می شویم. استفاده از کارت بازرگانی که در صفحه ورود با عنوان کارت هوشمند مشخص شده است، پیشنهاد می شود.

 پس از ورود به صفحه مربوط به کارت بازرگانی مورد نظر صفحه زیر نمایان می شود که اطلاعات صاحب کارت و مشخصات خود کارت در آن جا لیست شده است و عملیات های مرتبط با کارت در سمت راست صفحه قرار دارد. برای دریافت گواهی مبدا ، باید بر روی گزینه « صدور گواهی مبدا جدید » کلیک نمایید.

 در این مرحله صفحه زیر نمایان می شود که در بالای آن کلیه مراحلی که باید برای دریافت گواهی مبدا طی شود، آورده شده است. در این مرحله باید شماره سریال اظهارنامه صادراتی را به طور کامل (به طور مثال به صورت ۳۰۵۶۳۹۲-۱۰۲۰۰) و همچنین ارزش دلاری مشخص شده در اظهارنامه را در کادرهای مربوطه وارد نموده و گزینه « ثبت اظهارنامه » را کلیک نمایید.

 با کلیک بر گزینه « ثبت اظهارنامه »، کادری در پایین آن با عنوان « ردیف سریال اظهارنامه گمرکی »  ظاهر می شود که مشخصات اظهارنامه مورد نظر در آن قرار می گیرد.

 با کلیک بر روی گزینه « مرحله بعد » به صفحه « مشخصات کارت بازرگانی » می رویم که در آن با توجه به اطلاعاتی که در زمان دریافت کارت بازرگانی ثبت نموده اید، اطلاعات کارت نمایش داده می شود و تنها لازم است شماره تلفن همراه متقاضی دریافت گواهی مبدا را در کادر مورد نظر وارد نموده و گزینه مرحله بعد را کلیک می نماییم.

 مرحله بعد « مشخصات عمومی گواهی مبدا » نام دارد که در آن باید کادرهای ضروری را با اطلاعات صحیح پر نمایید. توجه شود که در کادرهای « اطلاعات گیرنده » و « اطلاع به »، باید اطلاعات را به صورت لاتین وارد نمود و در کادر « اطلاع به »، به جای تکرار نام گیرنده، عبارت « Same as Consignee » وارد می شود.

 با کلیک بر روی گزینه « مرحله بعد» به مرحله « مشخصات حمل و نقل » می رسیم. در این مرحله تنها موارد ضروری انتخاب نوع حمل و وارد کردن شماره بارنامه است و با مشخص کردن این دو مورد می توانید به مرحله بعدی بروید.

 مرحله بعدی مربوط به « مشخصات کالا ها » است که در آن باید تک تک کالا های اظهارنامه را ثبت نمود. ابتدا برای ثبت هر کالا با کلیک بر روی علامت جستجو، جدول لیست کالا ها باز خواهد شد که در آن با وارد کردن کد کالا و کلیک کردن گزینه « جستجو کالا »، کالا ی مورد نظر نمایش داده می شود.

با انتخاب کالا و کلیک کردن گزینه « انتخاب »، کالا ی مورد نظر در کادر « نام کالا » قرار می گیرد. سپس با وارد کردن اطلاعات ضروری که با ستاره قرمز مشخص شده اند، اطلاعات کالا را تکمیل کرده و گزینه ثبت کالا را کلیک می نماییم.

پس از ثبت باید کالا ی مورد نظر در فهرست کالا ها قرار گیرد که امکان حذف یا ویرایش آن نیز فراهم است. در صورتی که اظهارنامه مربوط به بیش از یک کالا باشد، سایر کالا ها را نیز به همین ترتیب ثبت کرده و سپس به مرحله بعد می رویم.

 در این مرحله باید مدارک لازم را در سیستم بارگذاری نماییم. با کلیک بر روی مربع های کوچک که با فلش مشخص شده اند، فهرست مدارک لازم باز خواهد شد. در فهرست باز شده بارگذاری اظهارنامه گمرکی و بارنامه برای صدور گواهی مبدا الزامی است و اگر کالا ی مورد نظر برای صادرات نیاز به گواهی داشته و آن را دریافت کرده اید نیز می توانید بارگذاری نمایید.

قابل ذکر است که در صورتی که تمایل به تایید فاکتور تجاری و لیست عدل بندی توسط اتاق بازرگانی دارید می توانید آن ها را نیز بارگذاری نمایید. در قسمت سایر مدارک اگر مورد خاصی برای اطلاع اتاق بازرگانی وجود دارد، بارگذاری نموده و توضیح مختصری در مورد آن در کادر پایین صفحه می نویسیم.

در این مرحله توجه نمایید که اگر هر یک از فایل هایی که باید بارگذاری شوند بیش از یک صفحه باشند باید همگی را در یک فایل PDF قرار داده و بارگذاری نمایید. توجه نمایید که اگر فایل های مورد نظر با موفقیت بارگذاری شوند باید در کنار ردیف آن ها علامت فایل مورد نظر ظاهر شود. پس از اطمینان از بارگذاری کلیه فایل های موردنظر به مرحله بعدی می رویم.

 مرحله بعدی مربوط به پرداخت هایی است که باید برای دریافت گواهی مبدا انجام شود. البته پرداخت ها در زمان مراجعه به اتاق انجام خواهد شد و در این قسمت تنها باید تعداد مدارکی که نیاز به تایید آن ها دارید را وارد نمایید و همچنین در قسمت « مدارک دریافت شده » می توانید بررسی کنید که آیا همه مدارک بارگذاری شده وارد سیستم شده اند یا خیر.

 در مرحله بعدی مشخصاتی که طبق آن ها گواهی مبدا چاپ خواهد شد تعیین می گیرد. مورد مهمی که در این مرحله باید مشخص شود، نوع گواهی مبدا است که بر اساس کشور مقصد بار تعیین می شود. فرم سه برگی برای کشورهای اروپایی و فرم شش برگی برای کشورهای آمریکای شمالی صادر خواهد شد.

 پس از طی مراحل ذکر شده به صفحه پایانی می رسیم که کلیه اطلاعات وارد شده در مراحل قبلی به صورت یکجا نمایش داده می شود. در این صفحه می توانید اطلاعات را چک نمایید و پس از اطمینان از کلیه اطلاعات گزینه تایید نهایی را کلیک می نمایید تا درخواست شما برای اتاق بازرگانی ارسال شود.

پس از تایید نهایی پیغامی برای شما ظاهر می شود که در آن جا می توانید یک نسخه از اطلاعات وارد شده را چاپ نمایید. پس از بررسی درخواست شما در اتاق بازرگانی، پیغام های لازم برای شما پیامک خواهد شد.

در سامانه گواهی مبدا ویژگی های سامانه کارت هوشمند نیز تسریع داده شده است. این ویژگی ها به شرح ذیل می باشد :

• دارا بودن workflow engine
• دارابودن Role engine
• معماری مبتنی بر DNS
• سطوح دسترسی مشترک برای بالاترین مسئول در سیستم کارت هوشمند و مشابه آن برای سیستم گواهی مبدا
• استفاده از جداول پایه یکسان در هر دو سیستم
• PKI بودن هر دو سیستم
• استفاده از امضای دیجیتال برای هر فردی که کارت راهبری دارد
• ارائه سخت افزار خاص برای ورود بازرگان به سیستم

روش های دریافت گواهی مبدا

• افرادی که دارای کارت بازرگانی هوشمند هستند می توانند با استفاده از رمز عبور چهار رقمی که در داخل پاکت دریافت کردند نسبت به ثبت درخواست الکترونیکی گواهی مبدا خود از طریق سایت www.cscs.ir در بخش کارتابل بازگان اقدام به ثبت درخواست کنند و درخواست صدور گواهی مبدا را از اتاق بارگانی انجام دهند.
• سایر متقاضیان اعم از دارندگان کارت های مجوز موردی (موقت)، پیله وری و یا متقاضیان دریافت گواهی مبداء با شماره ی ردیف بودجه ی دولتی می توانند با در دست داشتن مدارک لازم به اتاق بازرگانی مورد نظر مراجعه نمایند.

نکات قابل توجه برای صدور گواهی مبدا

• دارندگان کارت بازرگانی با ارائه مدارک، می توانند از هر یک از اتاق های بازرگانی صنایع و معادن گواهی مبداء دریافت کنند.
• در مواردی که مشخصات صادر کننده در پروانه گمرکی با مشخصات صادر کننده در بارنامه تفاوت داشته باشد، چنانچه صادر کننده در بارنامه خود دارای کارت بازرگانی معتبر باشد و تقاضای دریافت گواهی مبدا به نام خود را داشته باشد می بایست صادر کننده پروانه طی نامه ای خطاب به واحد صدور گواهی مبدا پروانه صادراتی خود را با ذکر مشخصات جهت دریافت گواهی مبدا به نام صاحب بارنامه واگذار کند و در این مواردی ارائه تصویر کارت بازرگانی دو طرف الزامی است.
• شرکت های حمل دارای کارت عضویت هستند نه کارت بازرگانی، بنابراین مجوز صادرات ندارند.
• امضاء صادر کننده الزامی است.
• تایپ گواهی مبدا به عهده صادرکننده است.
• دارندگان کارت اتاق تعاون، کارت پیله وری و مرزنشینان (  کارت مرزنشینی )و کسانی که دارای مجوز موردی هستند نیز می توانند گواهی مبدا به نام خود دریافت کنند.
• دارندگان کارت بازرگانی علاوه بر خودشان می توانند به طور رسمی امضاء افراد دیگری از جمله اعضاء هیات مدیره را که در روزنامه رسمی نام آن ها آمده به اتاق معرفی کنند. در هر صورت چنانچه به غیر از دارندگان کارت، هر فرد دیگری امضاء کند، می بایست حتماً قبلاً امضاء وی توسط دارنده کارت (که نمونه امضاء آن در صفحه اول کارت بازرگانی است) به واحد صدور گواهی مبدا معرفی و کلیه مسئولیت های ناشی از اقدام آن را بپذیرد.
• در مواردی که صادرکننده اقدام به صدور کالا های فاسد شدنی مانند میوه، تره بار، گل و گیاه، ماهی و میگو و لبنیات می کند با اخذ تعهد از صادر کننده مبنی بر ارائه مدارک بعد از یک هفته گواهی مبدا صادر می شود؛ بدیهی است مدارک ارائه شده بعدی می بایست منطبق بر مندرجات گواهی مبدا اخذ شده باشد.
• در مواردی که اقلام صادراتی زیاد باشد، در ستون مشخصات کالا می بایست صادر کننده درج کند AS PER ATTACH PAKING LIST NO : DATE : و در گواهی مبدا شماره PAKING LIST را ذکر نماید و به همراه گواهی مبدا PAKING LIST را جهت تایید امضاء ارائه کند.
• چنانچه وزن ناخالص در بارنامه با وزن ناخالص در گواهی مبدا متفاوت باشد، مندرجات گواهی مبدا می بایست منطبق با بارنامه حمل باشد و چنانچه وزن پروانه صادراتی از بارنامه و گواهی مبدا بیشتر باشد، اشکالی ندارد، اما نباید کمتر باشد.
• می توان برای کالا های خارجی که صادر می شوند، گواهی مبدا دریافت کرد و در چنین مواردی می بایست مدارک ورود شامل گواهی مبدا ، بارنامه حمل به ایران، پروانه ورود و مدارک خروج نیز شامل پروانه گمرکی صادراتی، بارنامه حمل از ایران به کشور مقصد و گواهی مبدا تایپ شده با مبداء کالا ی مشخص باشد و تعرفه گواهی مبداء در چنین موارد دو برابر است.

نیازمندی های کسب و کار در حوزه گواهی مبدا الکترونیکی

برای درک بهتر فرآیند صدور گواهی مبدأ به صورت الکترونیکی می بایست ابتدا نیازمندی‌های کسب و کار در این حوزه را مورد بررسی قرار دهیم. هر کدام از بازیگران درگیر در فرآیند نیازمندی‌های خاص خود را دارند. بخشی از این نیازمندی‌ها عمومی بوده و بخش دیگر اختصاص به یک ذینفع خاص دارد. از این رو شرح نیازمندی‌های عمومی و اختصاصی صدور گواهی مبدأ در این بخش مورد بحث قرار گرفته است.

نیازمندی های عمومی کسب و کار

1. افزایش شفافیت در فرآیند با در نظر گرفتن المان داده های استاندارد
   
2. کاهش پیچیدگی و امکان استفاده آسان از برنامه های کاربردی
   
3. اطمینان از انطباق نیازمندی های قانونی در فرآیند صدور، انتقال، پردازش و بایگانی

نکات مورد توجه در نیازمندی های عمومی

• برنامه‌های کاربردی توسعه داده شده برای صدور گواهی مبدأ می بایست فرآیند پرداخت وجه بابت صدور گواهی مبدأ را نیز شامل شوند. بر این اساس در هنگام طراحی برنامه‌های کاربردی حوزه صدور گواهی مبدأ باید به این نکته توجه داشت که این فرآیند می‌بایست نیازمندی‌های حوزه تبادل مالی اتوماتیک را نیز پوشش دهد. در این تبادلات مالی اتوماتیک، بانک‌ها به عنوان عامل تبادل وجه نقش ایفا می‌نمایند.
• مهم ترین نیازمندی برای گواهی مبدأ الکترونیکی استفاده از داده‌های استاندارد است.
• نکته دیگری که باید در طراحی گواهی مبدأ الکترونیکی مدنظر قرار گیرد، استانداردها و رویه‌های عملیاتی است که اتاق بازرگانی بین‌المللی در این خصوص تعیین نموده است.